„Zielona Willa” – prekursorka. Pomyślmy o niej

„Zielona Willa” – świadek naszej historii – artykuł zamieszczony w Biuletynie Gminy Michałowice przed rokiem (2/2022) rozpoczynał się tak:

W głębi rozległego ogrodu przy ulicy Krasińskiego w Komorowie znajduje się unikalny obiekt – zachowana w pierwotnym kształcie niewielka, drewniana „Zielona Willa” z 1934 roku, autorstwa Józefa Szanajcy i Bohdana Lacherta, znakomitej spółki projektowej. Autorzy, znani dziś raczej z realizacji większych i bardziej spektakularnych obiektów, byli zaangażowani w tworzenie nowego modelu mieszkania/domu – łatwego, szybkiego i taniego w realizacji, także w formule spółdzielczego ruchu budowlanego. /…/

Projektując „Zieloną Willę” Szanajca i Lachert byli już uznanymi projektantami.

Spotkali się dziesięć lat wcześniej na studiach na Politechnice Warszawskiej. Wspólnie pracowali – projektowali, opracowywali koncepcje i idee. Zajmowała ich funkcjonalna sprawność budynku – „maszyny” i społeczna odpowiedzialność architekta, metafizyka estetyki i skuteczność rozwiązań technicznych. Współtworzyli ówczesny ferment intelektualny, przyjaźnili się z innymi pionierami nowoczesności: Andrzejem i Zbigniewem Pronaszko, z Sykusami, Gropiusem i Malewiczem. Katarzyna Kobro i Władysław Strzemiński, będąc w Warszawie, zawsze zatrzymywali się w zaprojektowanej przez Szanajcę i Lacherta willi rodziny Lachertów przy ulicy Katowickiej.

Bardzo dużo pracowali. Do tragicznej śmierci Szanajcy we wrześniu 1939 roku stworzyli wspólnie mnóstwo znaczących obiektów, uczestniczyli w wielu konkursach. Ich projekty były zawsze przemyślane, często nieoczywiste, jak choćby Gmach Ligii Narodów - projekt konkursowy z 1927 roku, doceniony szczególnie przez tzw. "postępowców", m.in. Le Corbusiera.

Przez cały czas zajmowali się także projektami tanich mieszkań i domów. Był to w Polsce, po odzyskaniu niepodległości i po latach wielkiej wojny, problem pierwszoplanowy. Od czasu studiów Szanajca i Lachert, podobnie, jak wielu innych architektów, uczestniczyli w niemal wszystkich konkursach, wystawach i wydarzeniach związanych z tą tematyką. Pracowali też dydaktycznie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Wyjątkowa jakość projektów Józefa Szanajcy i Bohdana Lacherta, oraz pozycja w środowisku twórców w latach 30-tych XX wieku sprawiają, że obecnie każdy obiekt ich autorstwa jest niezwykle cenny.

W naszej gminie, w Komorowie, zachował się w znakomitym stanie być może najmniejszy z projektów Szanajcy i Lacherta – oryginalna „Zielona Willa” zbudowana w 1934 roku dla małżeństwa Marii i Edwarda Grabowskich, współorganizatorów Spółdzielni Mieszkaniowej Osiedla Pracowników Państwowego Banku Rolnego.

Budynek powstał jako jeden z pierwszych domów spółdzielczych w obszarze planowej parcelacji „nowoczesnego osiedla Miasto Ogród Komorów”. Procesy urbanizacyjne prowadzone według idei Miasta Ogrodu utworzyły zręby zagospodarowania znaczącej części obszaru naszej gminy i zdecydowały o jej charakterze, tak dziś przez nas cenionym.

Los pozwolił przetrwać „Zielonej Willi” od jej modernistycznej młodości, w stanie niemal nie skażonym zmianami, także we wnętrzach. Śmiały modernizm zrealizowany w drewnianym budulcu, już każe widzieć w niej rzadki i cenny przykład. Dziś, kiedy tyle innych, zwłaszcza drewnianych obiektów, uległo bezpowrotnemu zniszczeniu, stała się prawdziwą perłą.

Obiekt, jakby przeniesiony w czasie do dzisiejszego dnia, mówi nam o istocie sukcesu podobnych zielonych osiedli. Przypomina o harmonijnych proporcjach budynku i ogrodu, jakie zapewniają właściwe warunki dla mieszkańców. Mówi o roli architektury w jej formie szlachetnej i skromnej.

Ale też, z racji materii, podatnej na zniszczenie. Dlatego widząc go zawsze cieszymy się, że trwa.

Budynek przez niemal 100 lat funkcjonował jako dom jednorodzinny. Obecnie jednak już nie spełnia wymaganych w domach mieszkalnych standardów, przede wszystkim w zakresie izolacyjności termicznej i urządzeń technicznych. Z uwagi na ochronę konserwatorską niemożliwe są znaczące ingerencje w materię budynku. W związku z tym nieunikniona jest zmiana funkcji „Zielonej Willi”.

W ten wyjątkowy obiekt powinna zostać wprowadzona funkcja odpowiednia do jego charakteru i delikatnej materii budowlanej, łącząca ekspozycję modernistycznego domu w użytkowym ogrodzie, z aktywnym prezentowaniem idei Miasta Ogrodu. Powstałoby, a właściwie: uratowalibyśmy dla naszej społeczności miejsce, gdzie moglibyśmy gromadzić materiały, ułatwiać studia i propagować ideę w czystej formie. Odtworzony dzięki zachowanym w terenie śladom, modernistyczny ogród użytkowy, mógłby stać się jedynym w swoim rodzaju tłem dla kameralnych spotkań plenerowych.

Na cele użyteczności społeczno – kulturalnej w formule samorządowej, od lat adaptowane są obiekty już istniejące, często historyczne. Czasem w dramatycznych okolicznościach, czasem z przyczyn naturalnych, obiekty takie obejmowane były i są w użytkowanie przez wspólnoty lokalne: gminy, osiedla, miasta. Coraz częściej są także celowo pozyskiwane - z intencją zachowania, czasem wręcz uratowania obiektu ważnego dla miejscowej pamięci.

Obok licznych pałacyków, od lat funkcjonujących jako lokalne magistraty, urzędy gmin, czy Pałace Ślubów, zobaczyć możemy już naprawdę sporo adaptowanych na domy kultury, małe muzea, a nawet harcówki, zabytkowych budynków i budyneczków. Samorządy decydują o zainwestowaniu w nie publicznych pieniędzy przede wszystkim dlatego, że szanują ich ogromną wartość. Czasem pozostaje ona głównie poza sferą materialną, ale jest przecież nieoceniona dla budowania więzi wspólnoty, dla kształtowania tożsamości i identyfikacji lokalnej. Nasi samorządowi sąsiedzi w Młochowie restaurują kolejne obiekty na terenie zespołu pałacowo - parkowego, w Brwinowie wyremontowany został konserwatorsko i adaptowany na Brwinowski Pałac Kultury spory „Pałacyk” rodziny Wierusz – Kowalskich, a Piaseczno wśród wielu innych „zabytkowych” inwestycji przystępuje do renowacji malutkiego Domu „Zośki” – powstańca warszawskiego Tadeusza Zawadzkiego, a tak naprawdę drewnianego domku letniskowego jego rodziców.

Możliwość pozyskania „Zielonej Willi” dla lokalnej społeczności, która pojawiła się w ostatnim czasie, to szansa na jego zachowanie i wyeksponowanie.

Ten niewielki, drewniany obiekt, położony na rozległej działce, może stać się istotnym ośrodkiem kształtowania i kultywowania tożsamości Miasta Ogrodu Komorów i Zielonej Gminy. Stan budynku i otaczającego go terenu pozwala planować działania w różnej skali – od odnowienia i zabezpieczenia konserwatorskiego budynku z niewielkimi ingerencjami (przede wszystkim instalacyjnymi), poprzez uzupełnienie funkcji skromnym pawilonem recepcyjnym oddzielonym od bryły budynku, aż po dobudowę nowej części podziemnej. W każdym przypadku priorytetem powinno być wyeksponowanie oryginalnej bryły i wnętrz budynku, oraz odtworzenie historycznego charakteru domu z użytecznym ogrodem. Wspólne tworzenie takiego obiektu mogłoby inspirować społeczne działania nawiązujące do howardowskiej idei, której treścią była wzajemnie pomocna sąsiedzka społeczność, a miejscem Miasto Ogród –   zdrowe miejsce do życia dla ludzi  utrzymujących się z pracy rąk własnych, do mieszkania w niewielkim domu z użytecznym ogrodem.*

* Ebenezer Howard, Garden Cities of Tomorrow, 1902

Autorzy: Dorota Bagińska i Wojciech Bagiński czerwiec 2023

zdjęcia z prywatnych archiwów autorów tekstu

Artykuł zamieszczony w Gminnym Informatorze 3/2023