„Zielona Willa” – świadek naszej historii

Autorzy, znani dziś raczej z realizacji większych i bardziej spektakularnych obiektów, byli zaangażowani w tworzenie nowego modelu mieszkania/domu – łatwego, szybkiego i taniego w realizacji, także w formule spółdzielczego ruchu budowlanego.

Historia „Zielonej Willi” wiąże się nierozerwalnie z początkami „nowoczesnego osiedla Miasto Ogród Komorów” i współtworzących je spółdzielni mieszkaniowych, ale także z okolicznościami wytyczenia Elektrycznej Kolei Dojazdowej, dzisiejszej WKD.

Lata dwudzieste i początek lat trzydziestych XX wieku to czas wyjątkowy dla Komorowa, podobnie jak dla wielu miejscowości położnych w pobliżu wielkich miast odrodzonej Polski. Młode państwo starało się poprawić bardzo trudne po latach wielkiej wojny warunki życia polskiego społeczeństwa, m.in. poprzez promowanie rozwoju taniego budownictwa mieszkaniowego. Wdrażano rozwiązania prawne, organizacyjne i finansowe sprzyjające m.in. rozwojowi osiedli mieszkaniowych na terenach związanych z miastami.

Szczególną w tym rolę odgrywały dwa państwowe banki: Bank Gospodarstwa Krajowego i Państwowy Bank Rolny. BGK zajmował się wspomaganiem finansowania i propagowaniem nowoczesnego budownictwa mieszkaniowego. Państwowy Bank Rolny działał przede wszystkim w terenie - prowadził obsługę finansową i organizacyjną rolnictwa i osadnictwa. Powstało wówczas mnóstwo nowych osiedli podmiejskich, z których wiele nawiązywało do idei miast ogrodów: zdrowych miejsc do życia dla ludzi utrzymujących się z pracy rąk własnych, do mieszkania w niewielkim domu z użytecznym ogrodem.

Państwowy Bank Rolny współtworzył także historię EKD i Komorowa, zarówno jako instytucja, jak i " źródło" znaczącej części komorowskiej społeczności. Współorganizował wykup terenu pod wytyczaną w 1925 roku linię EKD i przeprowadził meliorację gruntów, m.in. w pasie pomiędzy Pęcicami i Helenowem. Zajmował się scalaniem i parcelacją terenów przy trasie EKD, również na potrzeby właścicieli okolicznych majątków, m.in. majątku Komorów. Jedną z tych właśnie parcelacji był plan dla trzeciej, największej części Komorowa, który został zatwierdzony w 1930 roku pod nazwą Plan nowoczesnego osiedla Miasto Ogród Komorów. Obejmował porolniczy obszar między niewielkimi osiedlami Stary Komorów i Strzecha Polska (położonymi po zachodniej stronie EKD) a parkiem majątku Komorów i wiejską zabudową na jego południowym obrzeżu.

Jeszcze w trakcie prac parcelacyjnych Spółdzielnia Mieszkaniowa Osiedla Pracowników Państwowego Banku Rolnego w Warszawie kupiła pierwszych 100 działek oświadczając, " iż wiadome jej jest, iż Miasto Ogród Komorów, w skład którego wchodzi nabywana nieruchomość, jest przeznaczone wyłącznie na wzorowe osiedle mieszkaniowe i że w związku z tem Spółdzielnia zmuszona jest podporządkować się rygorom dla tego rodzaju osiedli przypisanemi lub w przyszłości jeszcze mogącym być wydanemi." Spółdzielnia miała, zgodnie z zadaniami PBR, ukształtować osiedle z " wzorową" zabudową niewielkimi domami w użytkowych ogrodach, wyposażone w infrastrukturę społeczną i techniczną - dobrze służące mieszkańcom, ale także służące propagowaniu nowoczesnego i taniego budownictwa osiedli mieszkaniowych położonych w orbicie komunikacyjnej miast. Służyć temu miały zarówno publikacje i udział spółdzielni w wystawach, jak i stworzenie możliwości prezentacji osiedla i wybranych obiektów.

W pierwszej kolejności spółdzielnia wybudowała na części działek funkcjonalne budynki o minimalnych powierzchniach (około 30 mkw.), które przekazała w użytkowanie najbardziej potrzebującym rodzinom spółdzielców. Domki zostały zbudowane według jednolitego projektu, z powtarzalnych drewnianych elementów, od razu z zamysłem przyszłej rozbudowy lub wymiany na domy większe. Spółdzielnia prowadziła też sukcesywnie sprzedaż działek (także tych z domkami) swoim członkom.

Wśród pierwszych indywidualnych właścicieli działek z małymi domkami znaleźli się państwo Maria i Edward Grabowscy, którzy współtworzyli spółdzielnię i jej oryginalną ideę. Edward Grabowski, jako członek zarządu spółdzielni, był odpowiedzialny za wypełnianie przez spółdzielnię zadań wskazanych przez Państwowy Bank Rolny, będący także kredytodawcą przedsięwzięcia. Zapisy w umowie kredytowej (znanej pośrednio z pierwszych polis ubezpieczeniowych domu), a także stosowane wówczas przez PBR praktyki wskazują na podjęcie się przez państwa Grabowskich zadania stworzenia " wzorowego domu z ogrodem", przeznaczonego do prezentacji przez pierwszych kilka lat po wybudowaniu. Wskazuje na to również zamówienie przez nich projektu rozbudowy w uznanej pracowni Lacherta i Szanajcy oraz nadzwyczaj staranna realizacja budowlana, prowadzona w bezpośrednim kontakcie z projektantami (o czym świadczą adnotacje architektów na oryginalnej dokumentacji).

Budynek, choć niewielki, jest niezwykle funkcjonalny - spełnia znakomicie rolę domu dla trzy- lub czteroosobowej rodziny. Zróżnicowanie charakteru poszczególnych pomieszczeń podkreśla zastosowanie okien i zespołów okien odpowiadających wielkością i charakterem funkcji danego wnętrza. Zgodnie z ideami funkcjonalizmu, w zależności od przeznaczenia pomieszczeń, okna albo zapewniały jedynie użytkowe oświetlenie, albo otwierały szeroko wnętrze budynku na otaczający ogród. Powiązanie domu z otoczeniem dopełniło usytuowanie tarasów: użytkowego przy salonie i widokowego na dachu domu.

Budynek jest " ciepły" - nie tylko przytulny i słoneczny, ale znakomicie wyizolowany termicznie dzięki przemyślanej strukturze elementów ścian i stropów oraz zastosowaniu okien skrzynkowych o wysokiej jakości wykonania - niemal wszystkie służą do dziś. Nawet ogromne przeszklenie niedużego salonu zostało tak pomyślane, żeby można było oddzielić wychładzaną przy skrajnych mrozach część pokoju, bez uszczerbku dla podstawowej jego funkcjonalności. Jednocześnie to samo przeszklenie, dzięki umieszczeniu w podwyższonej części salonu, wpuszcza w głąb salonu słońce, nawet latem, gdy promienie padają najbardziej pionowo.

O klasie projektu i realizacji budowlanej, ale także o starannym konserwowaniu domu przez kolejnych właścicieli, świadczy jego znakomity stan zachowania. Budynek, poza drobnymi unowocześnieniami instalacji i dobudową przedsionka, zachował niezmienioną formę na zewnątrz i we wnętrzach. Pozostało także wiele elementów pierwotnego wyposażenia, jak np. charakterystyczne dla lat trzydziestych terakotowe gorseciki w łazience, piec kaflowy z oryginalnymi drzwiczkami, czy ebonitowe włączniki światła.

Unikalna wartość „Zielona Willa” została potwierdzona w grudniu 2016 roku wpisem do rejestru zabytków, dokonanym po rozpoznaniu i zdokumentowaniu obiektu przez służby konserwatorskie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. Jednak obiekt ma znacznie większą wartość – jest świadkiem historii awangardowego myślenia społecznego i dynamiki odradzającej się Polski, a jednocześnie historii zupełnie lokalnej, naszej historii. 

Autorzy: Dorota Bagińska i Wojciech Bagiński

Wszystkie zdjęcia pochodzą z archiwum D.W. Bagińscy/architekci

Artykuł został zamieszczony w Gminnym Biuletynie Informacyjnym 2/2022